ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ

[Από τον κ. Φραγκούλη Αθανάσιο, Δρ Κλασικής Φιλολογίας, Επίτ. Σχολικό Σύμβουλο]

Τις τελευταίες μέρες γινόμαστε μάρτυρες κάποιων γεγονότων που μας κάνουν να προβληματιζόμαστε αν πράγματι ζούμε σε αληθινά δημοκρατική χώρα. Βουλευτές διαγράφονται, γιατί τόλμησαν να εκφράσουν ελεύθερα την άποψή τους και να εναντιωθούν σε μια πολιτική που, κατά την άποψή τους, δεν υπηρετεί το συμφέρον του λαού, πράγμα που είναι και η αποστολή κάθε κυβέρνησης. Βέβαια, το φαινόμενο αυτό δεν είναι πρωτόγνωρο. Όλοι οι πολιτικοί ηγέτες και οι αρχηγοί κομμάτων στο παρελθόν εφάρμοσαν αυτή την τακτική του ‘αποκεφαλισμού’, δείχνοντας πως είναι ανίκανοι να ανεχτούν την πολυφωνία στην οποία στηρίζεται κάθε γνήσια δημοκρατία.

Ο Περικλής στον Επιτάφιό του (Θουκ. ΙΙ 37) θεωρεί την ελευθερία βασικό γνώρισμα και οργανικό συστατικό της αθηναϊκής δημοκρατίας. Αυτός λέει: «Ελευθέρως δε τα τε προς τα κοινά πολιτεύομεν», δηλαδή είμαστε ελεύθεροι, ζούμε χωρίς περιορισμούς στη δημόσια ζωή. Κι όταν οι αρχαίοι έλεγαν «ελευθερία» εννοούσαν την δυνατότητα του ανθρώπου να ενεργεί, να λέει και να σκέπτεται χωρίς εσωτερικούς και εξωτερικούς καταναγκασμούς. Η αξία αυτή ήταν όχι μόνο ύψιστο δικαίωμα των πολιτών, αλλά και βασική τους υποχρέωση. Είχαν υποχρέωση οι Αθηναίοι να εκφράζουν τις απόψεις τους με ‘παρρησία’, όπως έλεγαν. Είναι αξιοσημείωτο αυτό που λέει ο Σοφοκλής με το στόμα του Κρέοντα στην Αντιγόνη του: «εμοί γαρ όστις πάσαν ευθύνων πόλιν // μη των αρίστων άπτεται βουλευμάτων, // αλλ’ εκ φόβου την γλώσσαν εγκλήισας έχει, κάκιστος είναι νυν τε και πάλαι δοκεί», δηλαδή όποιος κυβερνά μια πόλη και δεν παίρνει τις πιο σωστές αποφάσεις, αλλά από τον φόβο κλείνει το στόμα του, αυτός μου φαίνεται πως είναι και πάντα μου φαινόταν πως είναι ο χειρότερος από τους ανθρώπους (στ. 178-181). Και πιο κάτω ο Κρέων συμπληρώνει πως δε θα κλείσει το στόμα του, αν δει πως η συμφορά απειλεί την πόλη αντί για τη σωτηρία.

Οι αρχαίοι Έλληνες διανοούμενοι συνέδεσαν την αξία της ελευθερίας στην έκφραση γνώμης, την ‘παρρησία’, με την ‘ισηγορία’. Και παρρησία χωρίς ελευθερία δε δύναται να υπάρξει. Ο Ευσέβιος (Ανθολόγιο του Στοβαίου 59) λέει πως «παρρησίη από γνώμης ελευθέρης και αληθείην ασπαζομένης προέρχεται», δηλαδή η παρρησία πηγάζει από το ελεύθερο φρόνημα, από φρόνημα που σέβεται την αλήθεια, ενώ ο Ευριπίδης (Ιππόλυτος 421-423) βάζει τη Φαίδρα να λέει: «ελεύθεροι παρρησία θάλλοντες οικοίεν πόλιν κλεινών Αθηνών», δηλαδή πως κατοικούν την ένδοξη πόλη της Αθήνας ακμάζοντας μέσα από το δικαίωμά τους να λένε ελεύθερα και θαρραλέα τη γνώμη τους. Και ο Πλάτων (Γοργίας 461 e) εξαίρει αυτό το γνώρισμα της δημοκρατικής αθηναϊκής κοινωνίας λέγοντας «Αθήναζε αφικόμενος, ου της Ελλάδος πλείστη εξουσία του λέγειν» (= έφτασα στην Αθήνα, όπου υπάρχει η πιο μεγάλη ελευθερία να πει κανείς την άποψή του).

Αυτό το δικαίωμα προσπαθούν τα κόμματα να στερήσουν από τους βουλευτές. Μα σαν καταργήσουν την ελευθερία, τότε σε τι διαφέρει η δημοκρατία από την τυρρανία; Μήπως αυτά φοβούνται την ελευθερία, όταν τα αφορά; Θέλουν να καταστήσουν τους εκπροσώπους του λαού δούλους; Γιατί υποδουλώνεται, χάνει την προσωπικίτητά του αυτός που δεν έχει το δικαίωμα να πει ανοιχτά την άποψή του. Το είπε η Ιοκάστη στις Φοίνισσες του Ευριπίδη: «Αυτό που είπες είναι γνώρισμα δούλου, να μην μπορεί να πει κάποιος αυτό που έχει στο μυαλό του» (Δούλου τόδ’ είπας, μη λέγειν, α τις φρονεί, στ. 392) και ο Δημοσθένης: «δεν υπάρχει μεγαλύτερη δυστυχία για τους ελεύθερους από το να στερηθούν το δικαίωμα να εκφράζουν ελεύθερα την άποψή τους» (απόσπ. 35: ουδέν αν είη τοις ελευθέροις μείζον ατύχημα του στέρεσθαι της παρρησίας».

Είναι εύκολο να διαγράψεις ένα βουλευτή, αλλά είναι δύσκολο να δικαιολογήσεις στον λαό και τη βάση τη διαγραφή του. Υπάρχει, βέβαια, το επιχείρημα πως ανάλογες συμπεριφορές βλάπτουν το κόμμα και πως ο κάθε βουλευτής που διαφωνεί έχει το δικαίωμα, τη δυνατότητα και την υποχρέωση να εκφράσει τη διαφωνία του στα αρμόδια κομματικά όργανα. Όμως, μπορεί κάποιος να υποβάλει κάποιες ερωτήσεις. Τι οφείλει να κάνει ο βουλευτής, όταν διαπιστώσει πως απευθύνεται σε ‘ώτα μη ακουόντων’; Το κόμμα είναι ανώτερο από τον λαό; Δεν πρέπει ο λαός να μάθει ποιες είναι οι θέσεις του βουλευτή που ψήφισε να τον εκπροσωπήσει στη Βουλή; Μήπως ο βουλευτής, ο κάθε βουλευτής δεν είναι φορέας και εκφραστής της αγωνίας του λαού που τον ψήφισε; Και δε μιλώ για μερικούς υποκριτές, ανάξιους να εκπροσωπούν τον λαό που ανοίγουν το στόμα τους, όταν χάσουν τον υπουργικό θώκο. Μιλώ για τους απλούς βουλευτές, αυτούς που, σαν τα πουλιά, δε θα δέχονταν να ανταλλάξουν την ελευθερία τους ούτε με ένα χρυσό κλουβί.

Υπάρχει, βέβαια, και το σοφιστικό ‘δόγμα’: ή συμφωνείς ή παραιτείσαι. Γιατί να παρατηθεί; Εκλέχτηκε, λένε, κάτω από τη σημαία του κόμματος. Πολλούς ορίζει ως υποψήφιους το κόμμα, αλλά δεν εκλέγονται όλοι. Έτσι, μόνο ο λαός που στέλνει κάποιον στη Βουλή έχει το δικαίωμα να τον απομακρύνει από αυτή. Αλλιώς, το πολίτευμα γίνεται «λόγω μεν δημοκρατία, έργω δε της του πρώτου ανδρός αρχή», όπως έλεγε και ο Θουκυδίδης για τον Περικλή. Γιατί, σημασία δεν έχουν τα μέτρα που λαμβάνει η κάθε κυβέρνηση, αλλά αν αυτά εκφράζουν τη βούληση του λαού που την ψήφισε.

Το χειρότερο, όμως, είναι άλλο. Τα κόμματα προσπαθούν να επιβάλουν στους βουλευτές ‘πειθαρχημένη ελευθερία’ τη στιγμή που σε όλες τις εκφάνσεις του πολιτικού και κοινωνικού βίου επικρατεί άκρατη και απεριόριστη ελευθερία. Είναι γνωστό πως στη χώρα μας σχεδόν κανένας νόμος δεν εφαρμόζεται και ο καθένας μπορεί όχι μόνο να λέει, αλλά και να κάνει ό τι θέλει. Η κατάσταση θυμίζει την παρηκμασμένη δημοκρατία του 4^ου αι. π.Χ., οπότε οι πολίτες θεωρούσαν «την μεν ακολασίαν δημοκρατίαν, την δε παρανομίαν ελευθερίαν, την δε παρρησίαν ισονομίαν, την δε εξουσίαν του ταύτα ποιειν ευδαιμονίαν». Είναι, λοιπόν, αντιφατικό και αστείο να επιβάλλουμε μόνο στους βουλευτές αυτό που δεν υπάρχει στην υπόλοιπη ζωή.

Φαίνεται πως τα κόμματα οφείλουν να ξανασκεφτούν τη δομή και την οργάνωσή τους και οι πολιτικοί ηγέτες να μην επαφίενται στους αυλικούς και του κόλακες που από τη φύση τους μόνο το ευχάριστο εισηγούνται αλλά ποτέ το ωφέλιμο, αν είναι δυσάρεστο στα αυτιά τους. Να μη στηρίζονται σε ανθρώπους που τους φουσκώνουν με αέρα σαν να είναι μπαλόνια ή ανθρώπους που προσπαθούν να τους ξεδιψάσουν προσφέροντάς τους το ‘λασπόνερο’ της κολακείας. Ας πιστέψουν στους βουλευτές τους, γιατί αυτοί είναι «τα ώτα και οι οφθαλμοί» τους, όπως έλεγε μια αρχαία παροιμία.